W roku 1936 duński archeolog Christian Jürgensen Thomsen podzielił pradzieje ludzkości na trzy okresy: kamienia, brązu i żelaza. Podział ten uwzględznia materiał, z jakiego praludzie wykonywali swoje narzędzia.


Niezwykle trudno jest oznaczyć na linii czasu początki epoki brązu. Nie wiadomo w którym momencie człowiek zaczął wytapiać metale i produkować z nich narzędzia.. Pod koniec epoki kamienia (w neolicie) znana była już miedź, którą w początkowym okresie epoki brązu zastąpił właśnie brąz - o wiele twardszy od miedi - co doprowadziło do rozwoju wytwórstwa rozmaitych przedmiotów, rozkwitu społeczności ludzkich i zmian w sposobie ich życia.
Wiadomo, iżw ówczesnym świecie człowiek i jego społeczności nie rozwijał się w takim samym tempie na całym świecie. Również wynalezienie brązu odbywało się w różnych częściach świata w różnym czasie. Odkrycia archeologiczne świadczą o tym, iż najwcześniej brąz znany był w okolicach Morza Czarnego i Morza Egejskiego (ok. 3,5 tys. lat p.n.e.), następnie na Bliskim Wschodzie i w Egipcie, w Europie południowej (ok. 2,8 tys. l.p.n.e.) i Europie środkowej (ok. 2,2 tys. l.p.n.e.).


Epoka brązu stała się następnym przełomowym okresem w dziejach człowieka. Zdobył on umiejętność wytopu i odlewania - czynności skomplikowanych i wymagających planowania. Rozwinął się transport (zaopatrzenie zakładów w surowce) i handel na dużą skalę, co wpłynęło na rozwarstwienie majątkowe ludności, a osiedla z epoki brązu posiadają już cechy obronne. Brak czasu na uprawę roli czy hodowlę zwierząt przez ludzi zatrudnionych w zakładach metalurgicznych spowodował specjalizację i rozwój społeczeństw. Prawdziwy rozkwit przeżywały "kopalnie" rud metali (kasyteryt, kamień cynowy).


Ówcześni metalurdzy dodając do miedzi zaledwie 10% cyny (9:1) uzyskiwali brąz o dziesięciokrotnie większej twardości od samej miedzi. Zarówno miedź jak i rudy sortowano i wstępnie przygotowywano. Do wytopionej w piecach (dymarkach) rudy dodawano cynę. Gotowy stop transportowano do wyspecjalizowanych warsztatów, gdzie w kamiennych formach wytapiano konkretne przedmioty, które wykańczano kując je i cyzelując.
Wynalezienie brązu pozwoliło poszerzyć i udoskonalić istniejący asortyment o np. broń, narzędzia np. uprząż dla konia itp. Wyroby były zdecydowanie mocniejsze, trwalsze i mniej elastyczne, co miało niebagatelne znaczenie np. w przypadku broni. Nie zapomniano przy tym o estetyce - odnalezione groty kopii i innych rodzajów broni często były bardzo ozdobne. Rozwinęła się sztuka giserów, o czym świadczą wykonywane przez nich eleganckie i precyzyjne przedmioty, również biżuteria (różnego rodzaju naramienniki, bransolety, naszyjniki).


W początkowym okresie epoki brązu wciąż jeszcze budowano otwarte osady, składające się z kilku domów. Nieco później coraz chętniej osiedlano się na wzgórzach mających spełniać funkcje ochronne przed atakami - przyczynił się do tego rozwój społeczeństw, powiększenie osiedli i rozwarstwienie majątkowe. Z tego też okresu pochodzą pierwsze "fosy" wokół wiosek, wały ziemne i płoty. Okrągłe domy stopniowo zastępowano budowanymi na planie prostokąta. Powstały również pierwsze magazyny (kolejna cecha bogacenia się ludzi), w których składano wyroby miejscowych rzemieślników, jak również spiżarnie do przechowywania nadwyżki żywności.
W epoce brązu pojawiły się również pierwsze wyroby ze złota. Były to głównie ozdoby w postaci drucika skręconego na kształt spirali lub ósemek np. eleganckie zausznice.


Jak już wspomniano, brąz pojawił się w różnym czasie w różnych rejonach świata. Przyjmuje się, iż na ziemiach polskich epoka brązu rozpoczęła się ok. 2,2 tys. l.p.n.e. W początkowym okresie rozwinęły się dwa ośrodki kulturowe: kultura mierzanowicka w Małopolsce i kultura unietycka na Śląsku i w Wielkopolsce.

Pierwsza z nich pochodzi od cmentarzyska w Mierzanowicach. Jej przedstawiciele budowali duże i warowne osady. Przykładem może być rów (fosa) o głębokości 3m i szerokości 5m, oraz wał ziemny w Iwanowicach. Wytwarzali oni w dalszym ciągu narzędzia i broń z krzemienia, wyroby z brązu jedynie importując.
Zupełnie inaczej przedstawiała się sprawa z kulturą unietycką, obejmującą Czechy, Niemcy, Śląsk i Wielkopolskę (nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w czeskich Úněticach). W jej ośrodkach trudniono się już hutnictwem i metalurgią. Kulturę tą charakteryzują niewieklkie cmentarzyska (30-40 grobów), w których chowano ludzi również w "trumnach" z pni drzew. Jednak najbardziej interesujące są pochówki ważnych osobistości. W Łękach Małych w Wielkopolsce odkryto pochówki kurhanowe sprzed 3,5 tys lat (ok. 1,5 tys. l.p.n.e.) zwane wielkopolskimi piramidami lub grobami książęcymi - we wnętrzu komór grobowych znaleziono tzw. berła sztyletowe, charakterystyczne dla epoki brązu. Pochowanych wyposażono w broń i ozdoby z brązu, bursztynu a nawet złota.

Odrębnymi na ziemiach polskich były kultury mogiłowe: kultura przedłużycka i kultura trzciniecka.

Kultura przedłużycka (1700-1300r.p.n.e.) obejmująca tereny dorzecza Odry cechuje się już bronią wytwarzaną z brązu (sztylety, groty strzał i oszczepów, pierwsze miecze). Jej przedstawiciele pracowali w zakładzie metalurgicznym w Bruszczewie (Wielkopolska). Stosowali pochówki szkieletowe w mogiłach w kształcie kurhanu umacnianego elementami kamiennymi. Zmarłych wyposażali w przedmioty z brązu, kamienia lub bursztynu.
Z kolei kultura trzciniecka objęła dorzecze Wisły (1700-1200l.p.n.e.). Jej przedstawiciele chowali swych zmarłych w grobach szkieletowych, płaskich i kurhanowych, pojedynczych lub zbiorowych. Zajmowali się pasterstwem, produkcją ceramiki guzowej, produkcją przedmiotów z brązu (choć częściej je sprowadzali).
Koniec obu tych kultur cechuje pojawienie się pochówków całopalnych.

Choć wciąż używano narzędzi z epoki kamienia (siekiery, groty, strzały itp.) to jednak przemysł metalurgiczny stopniowo wkraczał również na ziemie polskie. Pomimo, iż większość przedmiotów jednak sprowadzano, stopniowo rozpoczęto produkcję siekier, sztyletów, grotów strzał i oszczepów, aż po naszyjniki, bransolety, zausznice, naramienniki czy szpile.
W Bruszewie w Wielkopolsce archeolodzy odkryli warsztat metalurgiczny w osadzie otoczonej fosą i wałem obronnym. W osadzie tej odnaleziono (z punktu widzenia archeologów) prawdziwe skarby. Były to m.in. formy odlewnicze, kawałki surowego metalu, przedmioty zarówno noszące ślady urzytkowania, jak i te jeszcze niewykończone.
W epoce brązu wyroby ceramiczne były równie ważne i stały na wyższym poziomie technologicznym - zdobiono np. motywami odciśniętego sznurka lub ornamentami guzowymi.


Istnieje również przypuszczenie, iż człowiek epoki brązu posiadał już pewną wiedzę astronomiczną. Skłania do tego odnalezienie w 1999r. dysku w kurhanie na stoku wzgórza Mittleberg w Saksonii-Anhalt w Niemczech. Powstały ok. 4 tys. lat temu miedziany dysk o średnicy 32cm. przedstawia Słońce, Księżyc i gwiazdy. Jedna z hipotez na temat tego dysku mówi, iż mógł służyć do synchronizacji kalendarza słonecznego i księżycowego. Zgodnie z inną prawdopodobną teorią, dysk był przedmiotem kultowym.

góra  strony...