Zlodowacenie Würm (nazwa pochodzi od rzeki Würm w Alpach) zwane również północnopolskim, bałtyckim lub Wisły, było ostatnim zlodowaceniem plejstoceńskim, jakie dotknęło Europę. Datowane zostało prawie wyłącznie na oznaczeniach radiowęglowych i zamknięte w czasie 80 000 do 10 000 lat temu. Przyjęto podział zlodowacenia na 5 okresów:
1/ stopniowe ochładzanie - wczesny Würm - 80 000 - 50-48 000 l.p.n.e.)
2/ I Pleniglecjał dalszy ciąg wczesnego Würmu (pierwsza transgresja lądolodu) - 50-48 000 - 40-38 000 l.p.n.e.
3/ Środkowy Würm (recesja lądolodu i długotrwały okres względnego ocieplenia z kilkoma chłodniejszymi wahnięciami) - 40-38 000 - 24 000 l.p.n.e.
- Interstadiał Hengelo
- Ochłodzenie Hengelo-Arcy
- Interstadiał Arcy
- Od Arcy do II Pleniglacjału
4/ Późny Würm - II Pleniglecjał (maksymalna transgresja lądolodu) - 24 000 - 14 000 l.p.n.e.
- Początek pleniglacjału
- Interstadiał Tursac i wielka transgresja II Pleniglacjału
- Maksimum II Pleniglacjału i początek deglacjacji
- Interstadiał Lascaux
- Stadiał pomorski i oscylacja Pre-Bölling
5/ Schyłkowy Würm (stopniowe ocieplanie) - 13 000 - 9 800 l.p.n.e.
- Dryas I
- Interstadiał Bölling i Dryas II


Wczesny Würm


Wczesny Würm wyróżnia się trzema interstadiałami:
- Amersfoort (67 000 l.p.n.e.)
- Brørup (60 000 l.p.n.e.)
- Moershoofd (51 000 l.p.n.e.)
Botanicznie najlepiej poznany został Interstadiał Brørup. Cała północna Europa, aż po południową Norwegię, środkową Szwecję i Finlandię objęta była strefą tundry. Równoleżnikowo od Anglii do krajów wschodniobałtyckich zajmowała strefa lasów świerkowo-brzozowo-sosnowych, przechodząc w lasostep. W międzyrzeczu Odry i Wisły lasy te były przesunięte na południe, przechodząc w lasy szpiklowe, które rosły na wyżynach Europy środkowej. W Europie południowej występowały głównie lasy mieszane z przewagą dębu i sosny, lub dębu, buka i świerka.
Fauna wczesnego Würmu, prócz kontynuacji z okresu eemskiego (jeleniowate, niedźwiedź brunatny, dzik, nosorożec Mercka, pantera, lew jaskiniowy) zaznacza się silniejszym udziałem gatunków leśnych (Bovidae i jeleniowate) i zimnolubnych (renifer pojawił się po raz pierwszy od Rissu), natomiast znikają formy z grupu Antiquus (np. nosorożec Mercka występuje jedynie na Płw. Pirenejskim).
Liczba stanowisk archeologicznych z wczesnego Würmu (prócz pojedynczych znalezisk) kształtuje się na poziomie ok.200. W liczbie tej mieszczą się m.in. stanowiska z niezmiernie bogatymi warstwami kulturowymi -w stosunkowo krótkim okresie czasu wielokrotnie zasiedlane (przede wszystkim jaskinie i nawisy).
W okresie wczesnego Würmu zaznaczyło się znaczne zróżnicowanie człowieka neandertalskiego (twórcy kultur mustierskich) - zarówno wyspecjalizowane formy klasycznych Neandertalczyków (np. jaskinia Feldhofer w Niemczech, Le Mustier we Francji) jak i słabiej wyspecjalizowane, o charakterze bardziej progresywnym (np. Starosiele, Ukraina i formy przednioazjatyckie). Kulturowo - doskonaleniu ulegają techniki wiórowe, pojawiają się ostrza (groty) liściowate, opracowywane techniką płaskiego, powierzchniowego retuszu. Pojawiają się pierwsze pochówki (np. La Ferrassie, Starosiele), intencjonalne układy kości (Grota Guattari we Włoszech), malowanie ciała (rozcieracze i ochra z Combe-Grenal we Francji i Jaskinii Raj w Polsce), wisiory z ciosów mamuta, kości z nacięciami sprawiającymi wrażenie notacji, zwyczaj kładzenia kwiatów na grób, używanie kości jako materiału budowlanego (Mołdawia, Ukraina).
Biorąc pod uwagę cechy techniczne i typologiczne, kultury wczesnego Würmu możemy podzielić na:
1/ Zespoły mikockie i inne z pięściakami i nożami bifacjalinymi - zespoły mikockie z Francji, typu Bockstein (Niemcy), typu Wylotne (Polska) oraz wschodnioeuropejskie (np. Starosiele, Ilskaja, Czokurcza, Ukraina). Wszystkie rozwinęły się jako lokalne linie ewolucyjne późnych kultur aszelskich.
2/ Kultura mustierska z tradycją aszelską (zgrzebła, pięściaki sercowate, noże tylcowe i in.) - Francja, Niemcy.
3/ Kultura szarencka typu Quina-Ferrassie (wysoki wskaźnik zgrzebeł z wysokim, stopniowym retuszem). Znana jest z odmian lewaluaskiej i nielewaluaskiej. Wywodzi się z eemskiej kultury szarenckiej typu Quina i Proto-Ferrassie (Francja).
4/ Kultura południowo-wschodnioszarencka (wysoki wskaźnik zgrzebeł, narzędzia zębate i typu górnopaleolitycznego, noże asymetryczne). Prawdopodobnie genetycznie wiąże się z ekspansją kultury szarenckiej typu Quina-Ferrassie ku wschodowi - Węgry, Czechy, Polska).
5/ Kultura szarencka typu pontiniańskiego (odłupki cytrusowate, zgrzebła o prostej krawędzi). Genetycznie związana z lokalnym podłożem interglacjalnym - Włochy, Węgry).
6/ Kultura mustierska (średnia liczba zgrzebeł, ostrza mustierskie). Występuje w odmianach lewaluaskiej i nielewaluaskiej) -Francja, Niemcy, Szwajcaria, Włochy, Hiszpania.
7/ Kultura lewaluasko-mustierska (wysoki wskaźnik lewaluaski, mała liczba narzędzi retuszowanych - zgrzebła i ostrza lewaluaskie). Wywodzi się prawdopodobnie z podłoża eemskiego. - Polska, Ukraina, Mołdawia.
Możemy zaobserwować wyraźną tendencję do grupowania się jednostek postaszelskich na północ od wielkich masywów górskich Europy, aż po wybrzeża Morza Bałtyckiego i Północnego. Kultura mustierska o tradycji aszelskiej powstała w Europie Zachodniej (na styku terytoriów posaszelskiego i mustierskiego - łącząc cechy obu kultur) i jest młodsza od zachodnioeuropejskich zespołów postaszelskich i późnoaszelskich. Kultury mustierskie zajmowały Europę Zachodnią i Południową, Quina i mustiersko-lewaluaskie dochodziły do Niżu (otwarte obszary ze związkami z Bliskim Wschodem), aszelskie Morza Śródziemnego, a szarenckie w kierunku wschodnim.


I Pleniglecjał


I Pleniglacjał był pierwszym poważnych ochłodzeniem Würmu (lądolud aż po Leningrad i południowy Bałtyk). Ochłodzenie wpłynęło na przesunięcie stref florystycznych ku południowi i na stosunki kulturowe w Europie. Niż porastała roślinność tundrowa, a w Alpach i Karpatach powstały lodowce.
Na północ od masywów górskich znikają ślady osadnictwa mustierskiego, z wyjątkiem kultury mustierskiej o tradycji aszelskiej, adaptującej si ę do nowych warunków. Znikają również stare kultury postaszelskie. Południowoeuropejskie kultury mustierskie najczęściej zastępują kultury mustierskie z narzędziami zębatymi. Kultury lewaluasko-mustierskie i mustierskie na Bałkanach ewoluują w kierunku zespołów typu Museliewo-Samuilica (ostrza liściowate). Na północ od Alp wyodrębniają się zespoły typu Ramis-Mauern (podłoże postaszelskie, liściowate ostrza). Kultury Półwyspu Apeninskiego i Pirenejskiego nie ulegają istotnym zmianom.


Środkowy Würm


Interstadiał Hengelo (40-38 000 - 36 000 l.p.n.e.) był pierwszą cieplejszą fazą środkowego Würmu (datowany radiowęglowo, stratygrafią lessów, badaniami osadów głębokomorskich) i jednocześnie początkiem górnego paleolitu. Na Niżu pojawiła się tundra i stepotundra z przesunięciem północnej granicy drzew w rejon wyżyn Europejskich. Nad M. Czarnym i w Karpatach panował chłodny step, w Europie Zachodniej teren otwarty z niewielką liczbą drzew, w Europie Południowo-Zachodniej las (sosna, później olcha i brzoza z jodłą) z przewagą sosny i dębu na Bałkanach. W strefach wyższych i skalistych występuje lew, hiena jaskiniowa i dominuje niedźwiedź jaskiniowy. Na terenach np. Węgier występują zwierzęta zimnolubne (wilk, renifer, kozica) a na terenach np. byłej Jugosławii gatunki leśne (jeleń szlachetny, tur, dzik, niedźwiedź brunatny, jak również lis polarny).
Liczba stanowisk archeologicznych z tego okresu jest niewielka - prawie wyłącznie stanowiska jaskiniowe - ubogie schroniska łowieckie.
Na Bliskim Wschodzie zaznaczyła się kultura mustiersko-lewaluaska, kultury mustiersko-aszelskie na terenie np. Francji, w północnej Italii zespoły mustierskie z narzędziami zębatymi, we Włoszech kultura szarencko-pontiniańska.
Hengelo jest okresem w dziejach, w którym w Europie występują dwa gatunki człowieka: Neandertalczyk (głównie na południowym zachodzie) i Homo sapiens sapiens (przede wszystkim Europa Południowo-Wschodznia i Środkowa). Jeszcze do niedawna istniały dwie tezy tłumaczące współistnienie obu gatunków:
1/ prosta ewolucja Pikantrop-Neandertalczyk-Homo sapiens sapiens
2/ niezależne powstanie człowieka rozumnego w różnych ośrodkach.
Dziś dane archeologiczne popierają druga z tez - poligenetyczną.
W okresie Hengelo wystąpił wieloaspektowy przełom kulturowy, rozpowszechniła się technika wiórowa (powstały rylce, drapacze, wiórowce, półtylczaki, tylczaki). Silnie rozwinęła się obróbka kości, pojawiła się sztuka figuralna, upowszechnił się zwyczaj chowania zmarłych. Powstały górnopaleolityczne kultury z ostrzami liściowatymi:
1/ kultura szelecka - ostrze formowane na surowiakach i odłupkach
2/ kultura jerzmanowicko-telmańska (np. Jaskinia Nietoperzowa) - ostrza wiórowe niecałkowicie retuszowane
3/ kultura Ranis-Mauern - ostrza wiórowe jedno lub obustronnie retuszowane.
Na południu istniały również grupy ludności związane z kulturą oryniacką, która ma prawdopodobnie pozaeuropejską genezę.


Ochłodzenie Hengelo-Arcy (36 000 - 30 500 l.p.n.e.) spowodowało przesunięci poszczególnych stref roślinnych ku południowi. Niż porastała tundra krzewinkowa, a Europę Południową kępy lasu.
Wraz ze zmianami środowiskowymi dochodzi do zmian kulturowych. W dorzeczu Dunaju, Francji i Włoszech rozprzestrzenia się tradycja oryniacka właściwa, na obszarze Italii i południowej Francji powstają kultury z ostrzami tylcowymi - szatelperońska i ulucka. Kultury mustierskie zamieszkują jedynie Półwysep Iberyjski, natomiast nie zanikają powstałe w czasie Hengelo jednostki z ostrzami liściowatymi.


Interstadiał Arcy (30 500-30 000 - 28-27 000 l.p.n.e.) datowany jest radiowęglowo, co powoduje wskazaną niepewność dat. Wiadomo jednak, iż trwał on min. 2 000 lat.
Niewielkie ocieplenie spowodowało występowanie zwartych lasów w Kotlinie Karpackiej i Europie Zachodniej. Na wyżynach i na Niżu rosły jedynie kępy drzew otoczone tundrą lub chłodnym stepem, a na wschodzie dominował lasostep. W okresie tym formował się zespół fauny wyżyn pokrytych rzadkim lasem lub chłodnym stepem parkowym. Dominował kon i renifer, występował jeleń szlachetny, mamut, koziorożec i in. Morze Adriatyckie miało mniejszy zasięg, jak również Wielka Brytania nie była wyspą, co przyczyniło się do rozprzestrzeniania się osadnictwa oryniackiego (np.Kefalonia na Morzu Jońskim).
W okresie Arcy człowiek neandertalski nie występował już w Europie, natomiast znaleziska kostne Homo sapiens sapiens należą do dwuch typów antropologicznych:
1/ typ Combe-Capelle, związany z kulturą szatelperońską, najbardziej przypominający człowieka współczesnego
2/ typ Cro-Magnon, związany z kulturą oryniacką właściwą, charakteryzuje się pewnymi cechami neandertaloidalnymi oraz silniej zaznaczoną specjalizacją.
Część mieszkańców ówczesnej Europy używała oszczepów z tradycyjnymi ostrzami kamiennymi (liściowate lub z zatępionym tylcem), jednak część używała ostrzy z kości lub ciosów mamuta. Różnice w rozwoju społeczeństw uwydaczniają się również w stosowaniu sztuki figuralnej (kultury oryniackie) czy wykonywaniu kościanych ozdób strojów i amuletów (kultury nieoryniackie). Niektóre różnice były rezultatem wpływu środowiska (materiały budulcowe czy usytuowanie osad).
W całej Europie dominuje kultura oryniacka. Najbardziej rozprzestrzeniona była kultura oryniacka właściwa (istniały jeszcze oryniacka typu Krems-Dufour i olszewska) z charakterystycznymi wysokimi, pyskowatymi i łódkowatymi drapaczami, rylcami, wiórowcami i ostrzami kościanymi z podstawą rozszczepioną lub nierozszczepioną.
W tym czasie rozwinęła się kultura szatelperońska (Francja, płd. Hiszpania) z ostrzami tylcowymi i zgrzebłami. Jej zasięg pokrywa się z zasięgiem francuskich skupisk oryniackich, co świadczy o współwystępowaniu obu kultur. Na Płw. Apenińskim występowała kultura ulucka (z ostrzami tylcowymi) strukturalnie zbliżona do szatelperońskiej. Istnieją dowody na kontakty pomiędzy kulturami szelecką i oryniacką w Europie Środkowej (wzajemne importy narzędzi lub surowców), co prawdopodobnie było przyczyną zaniku kultury szeleckiej.
Na terenie Polski Południowej i Moraw odnotowujemy obecność kultury jerzmanowicko-telmańskiej (np. Jaskinia Nietoperzowa).


Okres od Arcy do Pleniglacjału II (28-27 000 - 24 000 l.p.n.e.) trwał ok. 4 000 lat i można go podzielić na okresy:
- chłodniejszy od Arcy
- Stillfried B - powtórzenie Arcy
W okresie tym doszło do zaniku wielu skupisk oryniackich i poważnego rozwoju kultur z ostrzami tylcowymi. Osadnictwo typu Krems-Dufour przesunęło się w kierunku Europy Wschodniej. Miejsce lokalnych grup oryniackich zajmuje osadnictwo graweckie, które cechuje rozwój ostrzy tylcowych (groty strzał), wysoki wskaźnik rylców i rozpowszechnienie figurek kobiecych (Wenus paleolityczna). Rozwija się myśliwstwo (głównie na mamuty, renifery i konie) i rozpoczyna się stabilizacja gospodarcza z długotrwałymi osadami.
Na południe od Karpat i Alp kultury graweckie rozwijają się u schyłku Stillfriedu B. Na zachodzie z szatelperońskiej rozwija się kultura perigordzka, zwana również klasyczną grawecką. Obszar Belgii zajmują zespoły typu Maisieres-Canal, łączące cechy graweckie i protosolutrejskie. W Europie środkowej pojawiają się zespoły z tylczakami i wczesne zespoły mołodawskie, a na Morawach pierwsze osady kultury pavlovskiej.
Pod koniec Stillfriedu B na Wybrzeżu Liguryjskim pojawia się kultura arenieńska, a w południowej Italii, Albanii i Grecji wczesna faza kultury tardigraweckiej. Na Niżu Rosyjskim krystalizuje się kultura kostienkowsko-sungirska, a na północnym skraju Niżu Europejskiego zamierają resztki kultur z ostrzami liściowatymi.


Późny Würm


II Pleniglacjał(24 000 - 14 000 l.p.n.e.) trwał ok. 2 000 lat i doszło w nim do znacznego ochłodzenia klimatu, który dotarł do dzisiejszego Bałtyku. Niż Europejski zajmowała tundra, przechodząca na południu w lasostep lub formacje wysokogórskie, natomiast na południe od Masywu Centralnego i Alp występowały lasy.
W okresie tym pojawia się nowy Homo sapiens sapiens - tzw. człowiek przedmostecki.
W początkach II Pleniglacjału dochodzi do coraz większej specjalizacji społeczeństw paleolitycznych, tryb życia zmienia się na półosiadły - podstawą wyżywienia są mamuty, renifery, konie i bizony, licznie występujące na obszarach stepotundry i lasostepów. Na zachodzie Europy powstają duże osady otwarte i pojawiają się pierwsze cmentarzyska. Rozwojowi ulega kultura materialna, powstają wyroby z wypalanej gliny i gładzonego kamienia, udoskonaleniu ulegają narzędzia i broń, rozwojowi ulegają przedmioty kombinowane (krzemienne ostrza w oprawach z materiałów organicznych),
Europę Zachodnią zamieszkują społeczności późnej kultury perigordzkiej. Na jednym obszarze występują równocześnie odmiany tej kultury:
- Noailles (drobne rylce węgłowe)
- Font-Robert (groty trzoneczkowate)
- Ferrassie ( z półtyczakami i prostokątami)
i odpowiadają różnym tradycjom kulturowym. Dochodziło prawdopodobnie do wielokrotnej zmiany ludności w poszczególnych skupiskach terytorialnych.
Północne obrzeża M. Śródziemnego w tym czasie zajmowała ludność tardigrawecka. W Europie Środkowej i Wschodniej występowały kultury: pavlovska, willendorfska, mołodowska Puszkariewska.
Tradycje oryniackie przetrwały jedynie w południowej części Europy. Na Niżu Rosyjskim rozwinęła się osobna kultura kostienkowsko-sungirska (trójkątne ostrza z podstawą lekko wklęsłą i zgrzebła).


Podczas Interstadiału Tursac I wielkiej transgresji II Pleniglacjału (22 000 - 18 000 l.p.n.e.) wystąpiło krótkotrwałe ocieplenie Interstadiału Tursac , po czym rozpoczęła się maksymalna transgresja lodowców würmskich. Strefy roślinne podobne do środkowego Würmu układały się równoleżnikowo i przesuwały w zależności od wahań klimatu. Maksymalne ochłodzenie wytworzyło pustynię arktyczną na dużym obszarze Niżu i wyżyn, co zmusiło ich mieszkańców do wycofania się.
Do końca Tursac istnieją stare struktury graweckie, jednak formują się nowe jednostki - na zachodzie kultura protosolutrejska i w Europie Środkowej kultura kostienkowsko-adwiejewska, a wschód ulega wpływom późnoperigordzkim.
W wyniku poważnego ochłodzenia po Tursac procesy te przyspieszają i dochodzi do ruchów migracyjnych - z obszaru Europy Zachodniej na tereny Francji i Hiszpanii, a z Europy Środkowej na wschód, na stepowe obszary Niżu Rosyjskiego. Z powodu przemieszczania się zwierząt łownych (mamuty i konie) na stepy nadczarnomorskie i Niż Rosyjski, ludność kultury pavlovskiej, kostienkowsko-adwiejewskiej i willendorfskiej migrowała na wschód od Karpat. W ten sposób doszło do podziału Europy na niezależne części wschodnią i zachodnią.


W czasie Maksimum II Pleniglacjału i początku deglacjacji (18 000 - 16 000 l.p.n.e.) lądolud skandynawski osiągnął maksymalny zasięg, zajmując nie tylko Skandynawię, lecz i północne rejony Niżu Europejskiego. Następnie rozpoczęło się wytapianie czoła lądolodu, początkując ciepłą oscylację klimatyczną - wahnięcie Laugerie. Fauna Europy dzieliła się wówczas na trzy strefy:
las z jeleniem szlachetnym i turem (kultury tardigrawecka i lewantyńska odmiana solutrejskiej)
tundra z przeważającym reniferem (kultury solutrejska i środkowodunajska)
chłodny step z mamutem, koniem, bizonem i reniferem (kultury wschodnioeuropejskie)
W tym okresie pojawił się nowy fizyczny typ Homo sapiens sapiens – tzw. człowiek szanseladzki (w kulturze późnoperigordzkiej z Abri Pataud).
Nad Dniestrem, Dnieprem i Donem żyją potomkowie ludności środkowoeuropejskich kultur tylczakowych. Podstawą ich gospodarki jest zasobny w zwierzynę stadną chłodny step i dominuje grawecka tradycja kulturowa (tylczaki, liczne rylce, figurki Wenus).
Na zachodzie Europy kulturę solutrejską charakteryzuje niezwykła precyzja obróbki krzemienia ze specjalizacją gospodarczą ukierunkowana na renifera. Na prowincjach wschodnioeuropejskich rozwinęły się nowe kultury na tradycji graweckiej: mołodowska, lipska, jelisejewiczańska, mezyńska i kostienkowsko-adwiejewska. Nad M. Czarnym na wpływach zakaukaskich uformowały się kultury czarnomorsko-azowska i kamiennobałecka. Prowincję południową Europy zajmują łowcy tardigraweccy, mocniej ukierunkowując się na osadnictwo (te same regiony i jaskinie, coraz częściej zbieractwo).


W okresie Interstadiału Lascaux (16 000 – 14 500 l.p.n.e.) rozpoczął się proces ocieplania klimatu, który w dalszej konsekwencji doprowadził do zaniku pokrywy lodowej w północnej części Europy.
Na zachodzie Europy pojawiła się kultura badegulska (wczesna magdaleńska). W Dordonii zanika kultura solutrejska (wymiana ludności), przenosząc się na południe od Pirenejów. Kultura badegulska stworzyła styl sztuki wczesnomagdaleńskiej (Lascaux – malarstwo i ryty skalne), kulturę solutrejską cechują płaskorzeźby i bardzo głębokie ryty.


Podczas Stadiału pomorskiego i oscylacji Pre-Bölling (14 500 – 13 00 l.p.n.e.) doszło do ponownego ochłodzenia z lądolodem do moren pomorskich.
W zachodniej prowincji Europy powstała kultura lakamska (magdaleńska) z charakterystycznymi zbrojnikami geometrycznymi. Trwał rozkwit sztuki magdaleńskiej, szczególnie w Dordonii i Pirenejach.
W czasie oscylacji Pre-Bölling-Mstino doszło do recesji lądolodu z moren pomorskich, ekspansji roślin i ludności ku północy. Prawdopodobnie w tym czasie powstały pierwsze zalążki kultur creswellskiej i hamburskiej, prawdopodobnie wywodzących się ze środowiska magdaleńskiego.


Schyłkowy Würm


Dryas I (13 000 – 11 000 l.p.n.e.) składa się z dwóch stadiałów (Kresty i Ługi) rozdzielonych oscylacją Raunis-Meiendorf. W tym okresie wykształciły się południowobałtyckie jeziora zaporowe, natomiast zanika jezioro zaporowe na obszarze dzisiejszego M. Północnego. Zespoły fauny i flory przesuwają się ku północy.
Na okres późnego glacjału przypada rozwój człowieka sanszeladzkiego (przodek współczesnego północnoeuropejskiego) – ludność magdaleńska zachodniej Europy. Kultura magdaleńska ewoluuje w kierunku kultury środkowomagdaleńskiej – na południu przekracza Pireneje, na wschodzie dochodzi do Moraw i Polski płd. Na Niżu wykształcają się kultury creswellska i hamburska.


Interstadiał Bölling i Dras II (11 000 – 9 800 l.p.n.e.) był okresem wytapiania się lodowca co najmniej do wysokości płd. Szwecji, a następnie ochłodzenia Drasu II (z postojem lodowca na morenach Newy). Strefy ekologiczne jak w całym Würmie, miały układ równoleżnikowy.
Z kręgu kultur magdaleńskich, prócz klasycznych (dordońska, środkowopirenejska), występują: kantabryjska, rodańska Probstfels, nadreńska, morawska i Nebra. Rozpoczyna się proces dezintegracji magdalenienu. Krystalizuje się kultura romanellska na bazie zespołów tardigraweckich, której wpływy sięgają między Renem a Pirenejami. Powstaje kultura azylska i Federmesser, zespoły creswellskie i epimagdaleńskie północnego przedpola Alp.
Prawie całą Europę ogarnie międzykulturowe ujednolicenie – krótkie drapacze i tylczaki łukowe.