Chociaż człowiek zasiedlał Europę prawie od początków plejstocenu (interglacjał Donau-Günz), jednak teraz zajmijmy się paleolitem do zlodowacenia Würm, czyli okresem pomiędzy 300 000 – 80 000 r.p.n.e., który dzielimy na:
1/ interglacjał holsztyński - 300 000 – 200 000 l.p.n.e.
2/ zlodowacenie Riss - 200 000 – 100 000 l.p.n.e.
wczesny Riss - 200 000 - 150 000 l.p.n.e.
późny Riss - 150 000 – 100 000 l.p.n.e.
3/ interglacjał eemski - 100 000 – 80 000 l.p.n.e.


interglacjał holsztyński


Interglacjał ten przedziela dwa okresy zlodowaceń kontynentalnych: Mindel i Riss. Charakteryzują go temperatury przybliżone do dzisiejszych, przy nadmiernej wilgotności hamującej rozwój lasów liściastych. Północ Europy zajmowały lasy szpilkowe z domieszką liściastych, wschód Niżu lasy liściaste przechodzące w kierunku zachodnim w mieszane z udziałem jodły lub olchy, Południe Europy las śródziemnomorski na wschód od Dunaju przechodzący w lasostep z dębem. Królowały wielkie ssaki: słoń leśny, nosorożec, koń, jeleń wielkorogi i jeleń szlachetny.
Mieszkańcy ówczesnej Europy reprezentowali typ Preneandertalczyka obok Pikantropa (prawdopodobnie) związanego z kulturami aszelskimi. Źródła archeologiczne okresu holsztyńskiego zamykają się liczbą kilkudziesięciu stanowisk (przede wszystkim W. Brytania) i dotyczą przeważnie małych obozowisk wielokrotnie zakładanych w dogodnych punktach (olbrzymia liczba pięściaków). Duża liczba stanowisk znajduje się w Europie Płn.-Zach., natomiast w Europie Północnej występuje znikoma ich ilość, przede wszystkim za sprawą późniejszych zlodowaceń.
Człowiek okresu holsztyńskiego wywodzi się z podłoża tradycji starszej – otoczakowej. Już podczas wcześniejszego zlodowacenia Mindel występowały protopięściaki i pięściaki, doszło do rozwoju narzędzi odłupkowych. Narzędzia otoczakowe zastąpione zostały przez pięściaki (kultura abwilska i aszelskie) lub nadal odgrywały zasadniczą rolę (zespoły klaktońskie). Podczas interglacjału holsztyńskiego doszło do liczebnego wzrostu narzędzi odłupkowych. W Europie Południowej występuje tradycja otoczakowa i zespoły z pięściakami. Zespoły klaktońskie występujące w kierunku północnym charakteryzuje wysoki procent narzędzi odłupkowych przy nielicznych narzędziach otoczakowych.
Zespoły aszelskie klasyczne są związane ze środowiskiem otwartym, a klaktońskie z leśnym. Odnajdywanie śladu obu kultur na jednym terenie wiąże się z wielokrotną wymianą ludności na obszarach Europy Płn.-Zach.


zlodowacenie Riss


Nazwa pochodzi od rzeki Riss w alpach. Okres ten ograniczają w czasie interglacjały holsztyński i eemski, składa się natomiast z dwóch stadiałów rozdzielonych interstadiałem Ohe.

Wczesny Riss charakteryzuje chłodny klimat i maksymalna transgresja lądolodu. W północnej Francji, dorzeczu górnego Dunaju i północnym obrzeżu M. Czarnego występuje pustynia lodowa i tundra, na którą można trafić również w okolicach Alp, Gór Dynarskich i na Bałkanach. Na obszarach łagodniejszych występują np. nosorożec etruski (Europa Południowa), jeleń szlachetny, koń, a w okolicach przyalpejskich zaczynają dominować mamut z reniferem i nosorożcem włochatym.
Wody w tym okresie były ok. 100 m. w regresji do dzisiejszego poziomu morza, dzięki czemu europejski ląd zajmował znacznie większe obszary, co przekładało się np. na połączenie Elby, Capri, Wielkiej Brytanii z lądem stałym.
Do źródeł archeologicznych tego okresu należą przede wszystkim stanowiska jaskiniowe i lessowe, często z nienaruszonymi strukturami obozowisk. Stanowiska te wyróżnia zróżnicowanie kulturowe i funkcjonalne (obozowiska podomowe letnie i zimowe, schroniska łowieckie i pracownie krzemieniarskie). Europę wczesnego Rissu opanował człowiek typu preneandeltalskiego, który w ramach kultur aszelskich wykształcił specjalną technikę odłupkową (lewaluaską), pozwalającą produkować cienkie odłupki o wcześniej zaplanowanym kształcie. Zazwyczaj w pracowniach przykopalnianych przygotowywano rdzeń, który później obrabiano na stanowiskach podomowych.
Wczesnorisskie kultury Preneandertalczyka możemy podzielić na:
-kultury aszelskie - aszelska klasyczna z odmianą lewaluaską i nielewaluaską (płn.-zach. Europy), oraz odmianą śródziemnomorską (z elementami śródziemnomorsko-afrykańskimi jak pięściaki o ostrzu poprzecznym i narzędzia otoczakowe). Zasięg stref aszelskich poszerza się po Europę Srodkową, Hiszpanię i Włochy.
-kultury tajackie - zajmujące obszar rzadkiego lasu pomiędzy Pirenejami a dorzeczem Dunaju. Bazują one na tradycjach klaktońskich i innych odłupkowych, coraz częściej urzywając narzędzi retuszowanych.

W okresie późnego Rissu wyraźnie zmniejszył się zasięg lądolodu, a strefy roślinności przesunęły się ku północy. Ewolucja kulturowo-technologiczna człowieka uległa przyspieszeniu - w zespołach aszelskich wzrost ilościowy wiórów i doskonalenie półsurowców, w kulturach tajackich - większe zróżnicowanie narzędzi retuszowanych. Zmiany te były początkiem nowego etapu w historii - środkowego paleolitu. Był to okres szczególnego rozwoju kultur mustierskich na bazie kultur tajackich. Zespoły typu Baume Bone dały początek kulturom szarenckim, a kultury ewenoskie były początkiem mustireskich z narzędziami zębatymi.


W czasie środkowego Paleolitu nastąpiły zasadnicze zmiany ewolucyjne europejczyka. Do podstawowych zaliczamy zastąpienie człowiekiem neandertalskim wcześniejszych form oraz znaczny postęp kultury materialnej (rozwój techniki odłupkowej i początki techniki wiórowej).


interglacjał eemski


Interglacjałeemski wziął swoją nazwę od rzeki Eem w Holandii i rozdzielał dwa zlodowacenia Riss i Würm. Klimat tego okresu był przeciętnie cieplejszy od holoceńskiego (ciepłe epizody przeplatane z chłodniejszymi i subarktycznymi). Niż Europejski opanowany był przez strefę lasu do ok. 60 ^o szer. geograficznej, gdzie rozpoczynała się tundra, natomiast w Kotlinie Karpackiej i nad M. Czarnym rozciągał się step.
Lasy eemskie zamieszkiwał niedźwiedź brunatny, dzik, nosorożec ercka, pantera, lew jaskiniowy, jeleniowate i Bovidae. W okresie tym doszło do transgresji morskiej, która doprowadziła do powstania w miejscu dzisiejszego Bałtyku Morza Eemskiego, oddzielającego Skandynawię od kontynentu.
Liczba stanowisk archeologicznych tego okresu jest stosunkowo niewielka, jednak niektóre z nich są bogate, zawierając np. ok. 500 narzędzi. Znane są również krótkotrwałe obozowiska z niewielką liczbą narzędzi, wyposarzone jednak w specyficzne, trwałe konstrukcje jak np. piec do wędzenia (Zwierzyniec).
Interglacjał eemski cechuje pojawienie się człowieka neandertalskiego - potomka Preneandertalczyka. Występują obok siebie trzy tradycje technologiczne: pięściakowa (najstarsza), często towarzysząca jej odłupkowa, której z kolei czasem towarzyszy wiórowa (najbardziej rozwinięta). Zwiększa się różnorodność narzędzi - rylce, drapacze, noże tylcowe. Zróżnicowanie kulturowe wynika z ruchów migracyjnych Neandertalczyka.
Z rozbudowanego kręgu aszelskiego pozostają zespoły późnoaszelskie i przejściowe do mikockich. Charakteryzują się kończastymi pięściakami przy zróżnicowaniu technicznym. Odmiany wschodnioeuropejskie zespołów późnoaszelskich charakteryzują pięściaki niemikockie (sercowate i ostrza mustierskie). Inne nisze ekologiczne zajmują skupiska tradycji odłupkowej - można je zaliczyć do wczesnej fazy kultur mustierskich.
Kultury szarenckie typu Quina, będące kontynuacją zespołów tajackich typu Baume Bonne charakteryzuje wysoki wskaźnik zgrzebeł m. in. z retuszem stopniowym, wykonywanych na grubszych odłupkach. Grupują się one głównie na północ od linii Loara - Dunaj. Sugeruje to migrację w początkach interglacjału eemskiego ludności z tradycją odłupkową w kierunku północnym (przez doliny Rodanu, Saony, górnego Renu i Dunaju w kierunku środkowego Dunaju, Solawy, Renu aż do wschodniej Anglii). Choć niektórzy badacze uważają, że odmiana brytyjska pochodzi z lokalnej ewolucji.
Kultura sarencka typu pontiańskiego (Półwysep Apeniński po Dalmację), którą charakteryzują zgrzebła wykonane na odłupkach "cytrusowatych" odbijanych z otoczaków, ma pochodzenie wyraźnie tajackie.
Prowansalsko-langwedockie zespoły szarenckie typu Proto-Ferrasie cechuje rozwinięta technika lewaluaska i znaczna ilość zgrzebeł, jednak ich geneza nie jest całkiem jasna.
Kulture lewaluasko-mustireską zajmującą obszary Europy środkowej cechuje wysoki wskaźnik lewaluaski techniczny, ostrza lewaluaskie i nieliczne zgrzebła.