Prehistoria jest pierwszym i najdłuższym okresem naszych dziejów. Najstarsi przedstawiciele człowiekowatych pojawili się przed ok. 6 mln. lat.
W 1836r. duński archeolog Christian Jürgensen Thomsen podzielił pradzieje ludzkości na trzy okresy pod względem surowca, z jakiego ludzie ówcześni wyrabiali swoje narzędzia: na epokę kamienia, brązu i żelaza. Jest to tylko jeden ze sposobów podziału dziejów ludzkości. Istnieją również podziały ze względu na sposoby pozyskiwania pożywienia (zbieractwo, łowiectwo, produkcja), technologii wyrobu narzędzi (adaptacja wytworów naturalnych, wytwórstwa) i organizacji społecznej (życie w grupie, organizacja rodowa - matriarchat, patriarchat).
Ale zacznijmy od początków:
Zarówno nasz gatunek jak i małpy zalicza się do wspólnego rzędu Catarrhini, wąskonosych. Z dowodów archeologicznych wiadomo dziś, iż wspólny praprzodek człowiekowatych i małp człekokształtnych żył jeszcze 8-6 mln. lat temu w Afryce. Ze wspólnej linii wydzieliła się gałąź, z której powstały współczesne goryle (ok. 7 mln. lat temu), przodek współczesnego szympansa (6-5 mln. lat temu), a następnie pierwsze Homo.
W umieszczeniu na osi ewolucji momentu uniezależnienia się linii "małpiej" od "ludzkiej" pomagają najnowocześniejsze metody naukowe, analizy porównawcze szczątków, badania kodów genetycznych. Ze zrozumiałych zwględów daty życia naszych praprzodków są określane w przybliżeniu.
W drzewie genealogicznym współczesnego człowieka do tych najstarszych i najbardziej znanych należy hominid Toumai z Czadu, Orrorin z Kenii, Ardi z Etiopi, rodzina Australopithecuz (Kenia, Etiopia, Tanzania), Homo habilis z Tanzanii, Homo ergaster z Kenii, Homo erectus (Afryka, Azja, Europa), Homo sapiens (cały świat), aż wreszcie dochodzimy do Homo sapiens sapiens.


Najstarszym z wymienionych jest Sahelanthropus tchadensis o imieniu Toumai, co w języku dazaga oznacza "nadzieja życia", który żył ok. 7 mln. lat temu. Jest to jeden z najstarszych znanych hominidów.
Toumai został odkryty przez zespół paleontologa Michaela Bruneta w 2001r. w okolicach jeziora Czad. Znalezisko obejmowało 95% skamieniałej czaszki tego hominida. Brak jest całego szkieletu, jednak wysunięty ku przodowi otwór w czaszce (jak u człowieka) wskazuje, iż poruszał się wyprostowany na tylnych kończynach. W porównaniu z człowiekiem współczesnym miał stosunkowo małą objętość mózgowia (ok. 350 cm³), wydatne łuki brwiowe i duże kły.
Wciąż jednak trwają spory, czy jest on bezpośrednim przodkiem człowieka, czy tylko jednym z dalszych krewnych.


Następnym na naszej liście jest Orrorin tugenensis, żyjący ok. 6 mln. lat temu.
W 2000r. na Wzgórzach Tugen brytyjscy paleontolodzy Martin Pickford i Brigitte Senut odkryli 20 różnych fragmentów szkieletu przedstawiciela tego gatunku (części szczęki dolnej, zęby, części kości ramieniowej, kości udowe, paliczki). Orrorin miał stosunkowo małe zęby z mocną warstwą szkliwa, a cała jego sylwetka niezbyt różniła się od współczesnego szympansa. Budowa jego kości udowych wskazuje, iż mógł chodzić w pozycji wyprostowanej. Prawdopodobnie posiadał również zdolności wspinania się po drzewacz, jak i wyprostowanego chodu. Może to sugerować lokalizacja jego szczątków, która wskazuje, iż żył w puszczy.
Jeśli okazałoby się iż Orrorin tugenensis jest faktycznie bezpośrednim przodkiem człowieka, wówczas zmianie musiałoby ulec całe nasze drzewo ewolucyjne, a grupa australopiteków musiałaby trafić do "bocznej linii rozwojowej". Kwestia ta nie została jeszcze definitywnie rozstrzygnięta, jednak być może na uwagę zasługuje fakt, iż Orrorin tugenensis jest bardziej podobny do współczesnego człowieka niż Australopithecus afarensis (mimo iż żył 1,5 mln. lat wcześniej).


Australopithecus ramidus występował na obszarach dzisiejszej Etiopii ok. 4,5 mln. lat temu. W latach 1993-2004 na zachód od rzeki Awash na terenie Etiopii grupa studentów, której przewodził amerykański paleontolog Tim White, w pokładzie sprzed 4,3 mln. lat odkryła szczątki ponad 100 szkieletów tego gatunku. Najlepiej zachowanemu, który posiadał wszystkie ważne części (czaszka z zębami, ramiona, dłonie, miednica, kończyny dolne, stopy) nadano imię Ardi. Miała ona ok. 120 cm. wzrostu i ważyła ok. 30kg.
Jej budowa, podobnie jak w przypadku Orrorina, wskazuje iż chodziła wyprostowana, ale jednocześnie potrafiła wspinać się po drzewach. Była stworzeniem wszystkożernym. Jej roślinne pożywienie uzupełniały małe zwierzęta.


Nieco młodsza od Ardi jest rodzina Australopithecus, żyjąca ok. 4,5 mln. lat temu na terenach Etiopii, Keniii i Tanzanii. Paleontolodzy podzielili ją na kilka podgrup, ze względu na wygląd i czas występowania: A. anamensis, A. afarensis, A. africanus, A. bahrelghazali, A. garhi.
Odkryć ich szczątków oczywiście dokonywano etapowo. Pierwszą czaszkę australopiteka africanusa odkrył w roku 1924 australijski antropolog Raymond Dart w Taungu w Afryce Południowej. Charakterystyczną dla tego australopiteka była mała móżgoczaszka (0k. 500 cm³), wyraźne łuki brwiowe i uzębienie (kły niemal równe z pozostałymi zębami).
W latach 70-tych XX wieku, na obszarach Tanzanii, Etiopii i Kenii amerykańścy paleontolodzy dokonali szeregu odkryć szczątków australopiteków, które uzyskały naukową nazwę Australopithecus afarensis i które do dziś dnia są najlepiej zbadanymi. Charakteryzuje je niskie czoło z wyraźnymi łukami brwiowymi i płaskim nosem. Natomiast ich dolne kończyny, miednica i zęby przypominają już nasze.
W 1994r. dokonano odkryć 9 skamieniałości w Kanapoi i 12 skamielin w Alois (oba w Kenii). Był to następny przedstawiciel Australopitheka - anamensis. Miał on prymitywną budowę czaszki, ale rozwinięte cechy budowy tułowia. Poruszał się na dwóch nogach i miał dużo krótsze ramiona od małp.
W 1996r. Tim White wraz z etiopskim paleontologiem Berhandem Asfawem odkryli czaszkę, zęby i kości kończyn A. garhi. Niezwykłe okazało się, iż pomimo, że garhi cechował się małym mózgiem, jednak potrafił już używać prymitywnych narzędzi do szlifowania kości zwierząt.


Młodszym od Australopitheca jest występujący na terenach Tanzanii ok. 2,7 mln. lat temu Homo habilis, co oznacza "człowiek zręczny". Jego pierwszych odkryć w roku 1960 dokonał Jonathan Leakey. Jest to pierwszy hominid, który celowo używał prymitywnych narzędzi z kamienia i potrafił je produkować. Jak na ludzkie standardy miał on nieproporcjonalnie długie ramiona w stosunku do tułowia. Poruszał się jednak na dwóch tylnych kończynach, a jego czaszkę o objętości 690 cm³ zdobiły wyraźne łuki brwiowe i masywna dolna szczęka pozbawiona brody. Jednak najbardziej z nami go wiąże tzw. opozycja kciuka w stosunku do pozostałych palców, co umożliwia pracę z narzędziami.


Natomiast Homo ergaster, czyli "człowiek pracowity", żyjący ok. 1,9 mln. lat temu na terenie Kenii posługiwał się wieloma bardziej złożonymi narzędziami. Jak dotąd znaleziska z nim związane są dość skąpe, są to jedynie fragmenty czaszki, zęby i kilka innych fragmentów szkieletu. Zdania co do jego pozycji w ewolucji są podzielone: jedni uważają go za stadium poiśrednie pomiędzy H. habilis a H. erectus, inni widzą w nim afrykański odpowiednik H. erectusa. Istnieja przypuszczenia, iż miał on "naturę podróżnika", gdyż jego szczątki odkryto również w chińskiej jaskini Longgupo (część szczęki i hiszpańskiej miejscowości Venta Micena (fragment czaszki).


W okresie od 1,8 mln. do 100 tys. lat temu występował Homo erectus, czyli "człowiek wyprostowany", który był prawdziwym podróżnikiem, przemierzającym Afrykę, Azję i Europę. Erectus potrafił wytwarzać narzędzia (bardziej znanym jest kamienny tłuk pięściowy dwustronnie obrabiany) i rozniecać ogień.
Zgodnie z posiadaną dziś wiedzą w różnych cząściach świata żyli obok siebie zarówno erectus, habilis a nawet australopiteki. Prawdopodobnie nieliczni przedstawiciele H. erectusa przetrwali do czasów H. sapiens.
Erectus "rozrastał się". Mężczyźni osiągali wzrost do 170cm, a kobiety były o 20-30% niższe. Mózgoczaszka powiększyła się do ok.1200 cm³ objętości. Erectus posiadał spłaszczone, odsunięte do tyłu czoło, wyraźne łuki brwiowe i szeroki nos. Od poporzedników odróżniało go wyraźne zmniejszenie owłosienia i (w wyniku termoregulacji) zwiększenie ilości gruczołów potowych.
H. erectus stosował różne metody polowania, zbierał owoce i różne leśne rośliny. Prawdopodobnie miał też swój język mimiki i gestów.



"Rozumnym" w ewolucji człowieka był żyjący na całym świecie ok. 300 tys. lat temu Homo sappiens. Od odkrytej w 1933r. w niemieckim Steinheim czaszki kobiety, gatunek otrzymał nazwę H. sapiens steinheimensis. Wielkość mózgoczaszki tego gatunku była ok. 1150 cm³. Steinheimensis miał urozmaicone menu - był zarówno myśliwym i zbieraczem. Potrafił też produkować narzędzia z kamienia (pięściaki, noże, skrobaki), grube drewniane kije i oszczepy utwardzane za pomocą ognia.
Teorie w stosunku do H. neanderthalensis są dwie: część naukowców uważa, iż mógł być on potomkiem steinheimensisa, inni natomiast, iż były to gatunki współistniejące. Człowiek neandertalski żyjący ok. 200 tys. lat temu osiągał 160 cm. wzrostu i był inteligentny - jego mózgoczaszka osiągała do 1700 cm³ objętości, co jest wartością wyższą, niż u człowieka współczesnego. Miał on zdolność myślenia abstrakcyjnego i rozwijał kulturę - grzebał zmarłych i rozwijał prymitywną sztukę, prawdopodobnie też używał prostego języka. Niestety ta gałąź w rodowodzie człowieka współczesnego okazała się ślepa, choć występowali z H. sapiens sapiens i prawdopodobnie krzyżowali się z nim.


I wreszcie dochodzimy do Homo sapiens sapiens. Jego występowanie notujemy od 100 tys. lat temu. Pierwszy człowiek anatomicznie identyczny z nami rozwinął się w Afryce, a najstarsze jego ślady bytności w Europie notujemy sprzed ok. 40 tys. lat.Pierwsi Europejczycy zostali nazwani kromantończykami, od znaleziska we francuskim Cro-Magnon. Do Europy przywędrowali w okresie epoki lodowcowej. Ci łowcy mamutów żyli w grupach 30 osobowych. Potrafili już sprawnie komunikować się między sobą i planować swoje działania. Posiedli zdolność myślenia abstrakcyjnego, symbolicznego, a ich malowidła na ścianach jaskiń czy figurki (np. słynne paleolityczne Wenus) są najstarszą znaną nam sztuką. Dokonywali również pochówków swych bliskich i oddawali im cześć, co być może było przejawem pierwszych kultów czy wierzeń.
H. sapiens sapiens potrafił również budować pierwsze "domy". Był ciekawskim podróżnikiem zasiedlającym nowe tereny (i aż chce się powiedzieć, że tak mu zostało do dziś). Prawdopodobnie w okresie ostatniej epoki lodowcowej dostał się po lądzie przez Alaskę do Ameryki Północnej, gdzie osiedlił się nie mając powrotu wraz z zakończeniem epoki lodowcowej i powstaniem Cieśniny Beringa, czyli ok. 11 tys. lat temu.

góra  strony...